mathematics, limit calculus
১. নং এর প্রমানঃ
চিত্রে ব্যাসার্ধ$=OA=OB=1$ একক।
$\triangle{POA}$ এর
$\cos x=\dfrac{OA}{OP}$
$OP=\dfrac{1}{\sin x}$
$\triangle{BOA}\le$বৃত্তকলা $BOA\le \triangle{POA}$
বা,$\dfrac{1}{2}OA\cdot OB\sin x\le \dfrac{x}{2\pi}\cdot\pi\cdot OB^2$$\le \dfrac{1}{2}OA\cdot OP\sin x$
বা,$\dfrac{1}{2}\cdot 1\cdot 1\sin x\le \dfrac{x}{2}\cdot 1^2\le \dfrac{1}{2}\cdot 1\cdot \dfrac{1}{\cos x}\cdot\sin x$
বা,$\sin x\le x\le \dfrac{1}{\cos x}\cdot\sin x\cdots\cdots (i)$
বা,$1\le \dfrac{x}{\sin x}\le \dfrac{1}{\cos x}$ [$\sin x$ দ্বারা ভাগ করে]
বা,$\lim\limits_{x\to 0} 1\le \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\sin x}\le \lim\limits_{x\to 0} \dfrac{1}{\cos x}$
বা,$1\le\lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\sin x}\le 1$ [$\because \cos 0=1$]
$\therefore \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\sin x}=1$
২নং প্রশ্নের সমাধানঃ
আমরা জানি,
$\lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\sin x}=1$
এখন,$\lim\limits_{x\to 0}\dfrac{\sin x}{x}=\lim\limits_{x\to 0}\dfrac{1}{\dfrac{\sin x} {x}}$
$=\dfrac{1}{\lim\limits_{x\to 0}\dfrac{\sin x} {x}}$
$=\dfrac{1}{1}$
$=1$
$\therefore \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{\sin x}{x}=1$
৩ নং প্রশ্নের সমাধানঃ
$(i)$ নং হতে পাই,
$\sin x\le x\le \dfrac{1}{\cos x}\cdot\sin x$
বা,$\sin x\le x\le \tan x$
বা,$\cos x\le \dfrac{x}{\tan x}\le 1$
বা,$\lim\limits_{x\to 0}\cos x \le \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\tan x}\le \lim\limits_{x\to 0}1$
বা,$1\le \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\tan x}\le 1$
$\therefore \lim\limits_{x\to 0}\dfrac{x}{\tan x}=1$
২নং এর অনুরুপভাবে 8নং প্রশ্নের সমাধান কর।
গাণিতিক সমস্যাঃ
$ \lim\limits_{x\rightarrow \infty }3^{x}\tan \dfrac{b}{3^{x}}$
সমাধানঃ
$ \lim\limits _{x\rightarrow \infty }3^{x}\tan \dfrac{b}{3^{x}}$
মনেকরি,$\dfrac{b}{3^x}=\theta$
$\therefore x\rightarrow \infty$ হলে $\theta\rightarrow 0$
$\therefore \lim\limits _{\theta \rightarrow 0}\dfrac{b}{\theta }\tan \theta $
$=b \lim\limits_{\theta \rightarrow 0}\dfrac{\tan \theta }{\theta }$
$ =b\cdot 1$
$ =b$ $(Ans.)$
অনুরূপভাবে সমাধান করঃ
১.$\lim\limits_{x\rightarrow \infty }a^{x}\sin \dfrac{b}{a^{x}}$
২.$ \lim\limits_{x\rightarrow \infty }b^{-x}\cot \dfrac{a}{b^{x}}$
৩.$\lim\limits_{\theta \rightarrow \infty }a^{-\theta} \cos ec\left( a^{-\theta }.b\right)$
গাণিতিক সমস্যাঃ
$\lim\limits_{x\to\infty}\left\{\ln(6x-5)-\ln(5+3x)\right\}$
সমাধানঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\ln \left( \dfrac{6x-5}{5+3x}\right) $
$=\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\ln \left\{ \dfrac{x\left( 6-\dfrac{5}{x}\right) }{x\left( \dfrac{5}{x}+3\right) }\right\} $
$=\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\ln\left( \dfrac{6-\dfrac{5}{x}}{\dfrac{5}{x}+3}\right)$
$=\ln \dfrac{6-\dfrac{5}{\infty}}{\dfrac{5}{\infty }+3}$
$= \ln \dfrac{6}{3}$
$=\ln 2$
অনুরূপভাবে সমাধান করঃ
১.$\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\left\{ \log \left( 3x+2\right) +\log \dfrac{1}{2x-3}\right\} $
২.$ \lim\limits_{x\rightarrow \infty }\left\{ \log _{9}\left(3x-5\right) -\log_{9}\left(x+3\right)\right\} $
প্রমাণ কর যে,
$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+ax\right) ^{\tfrac{b}{cx}}=e^{\tfrac{ab}{c}}$
প্রমাণঃ
$p=\lim \limits_{x\rightarrow 0}\left( 1+ax\right) ^{\tfrac{b}{cx}}$
বা, $\ln p=\lim\limits _{x\rightarrow 0}\ln\left( 1+ax\right)^\tfrac{b}{cx}$
বা, $\ln p=\lim\limits _{x\rightarrow 0}\dfrac{b}{cx}\times \ln \left( 1+ax\right) $
বা, $\ln p=\lim \limits_{x\rightarrow 0}\dfrac{b}{cx}\times \left( ax-\dfrac{a^2x^{2}}{2}+\dfrac{a^3x^{3}}{3}-\ldots \right)$
বা,$\ln p=\lim \limits_{x\rightarrow 0}\dfrac{b}{cx}\times ax \left( 1-\dfrac{ax}{2}+\dfrac{a^2x^{2}}{3}-\ldots \right)$
বা,$\ln p=\lim \limits_{x\rightarrow 0}\dfrac{ab}{c}\left( 1-\dfrac{ax}{2}+\dfrac{a^2x^{2}}{3}-\ldots \right)$
বা,$\ln p=\dfrac{ab}{c}$
বা,$p=e^{\tfrac{ab}{c}}$
$\fbox{$\therefore\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+ax\right) ^{\tfrac{b}{cx}}=e^{\tfrac{ab}{c}}$}$ [সূত্র]
সূত্রটির সাহায্যে মান নির্ণয় করঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+9x\right) ^{\tfrac{5}{6x}}$
সমাধানঃ
এখানে,$a=9,b=5,c=6$
আমরাজানি,
$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+ax\right) ^{\tfrac{b}{cx}}=e^{\tfrac{ab}{c}}$
$\therefore \lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+9x\right) ^{\tfrac{5}{6x}}=e^{\tfrac{9\cdot5}{6}}$
$=e^{\tfrac{15}{2}}$
অনুরূপভাবে মান নির্ণয় করঃ
১.$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+\dfrac{3}{2}x\right) ^{\tfrac{4}{3x}}$
২.$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1-\dfrac{5}{3}x\right) ^{\tfrac{3}{4x}}$
৩.$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+\dfrac{1}{21}x\right) ^{\tfrac{-7}{3x}}$
৪.$\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1-\dfrac{2}{3}x\right) ^{\tfrac{-3}{4x}}$
বিকল্প নিয়মঃ
গাণিতিক সমস্যাঃ
প্রমাণ কর যে $\lim\limits _{x\rightarrow 0 }\left( 1+4x\right)^\tfrac{3}{x}=e^{12}$
সমাধানঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow 0 }\left( 1+4x\right)^\tfrac{3}{x}$
$=\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+4x\right) ^{\tfrac{1}{4x}\cdot 4\cdot 3}$
$=\lim\limits _{x\rightarrow 0}\left( 1+4x\right) ^{\tfrac{1}{4x}\cdot 12}$
$=\left\{ \lim \limits_{4x\rightarrow 0}\left( 1+4x\right) ^{\tfrac{1}{4x}}\right\} ^{12}$ [$\because x\to 0$হলে $4x\to 0$]
$= \left( e\right) ^{12}$
$= e^{12}$
প্রমাণ কর যে,
$\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\left( 1+\dfrac{a}{bx}\right) ^{cx}=e^\tfrac{ac}{b}$
সমাধানঃ
মনে করি,
$p=\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\left( 1+\dfrac{a}{bx}\right) ^{cx}$
$ \ln p=\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\ln\left( 1+\dfrac{a}{bx}\right)^{cx} $
$ =\lim\limits _{x\rightarrow \infty}cx\ln \left( 1+\dfrac{a}{bx}\right) $
$=\lim\limits _{x\rightarrow \infty }cx\left( \dfrac{a}{bx}-\dfrac{a^2}{2b^2x^{2}}+\dfrac{a^3}{3b^3x^{3}}-\ldots \right) $
$=\lim\limits _{x\rightarrow \infty }cx\cdot \dfrac{a}{bx}\left( 1-\dfrac{a}{2bx}+\dfrac{a^2}{3b^2x^{2}}-\ldots \right) $
$=\dfrac{ac}{b}$
বা,$\ln p=\dfrac{ac}{b}$
বা,$p=e^\tfrac{ac}{b}$
$\fbox{$\therefore \lim\limits _{x\rightarrow \infty }\left( 1+\dfrac{a}{bx}\right) ^{cx}=e^\tfrac{ac}{b}$}$ [সূত্র]
গাণিতিক সমস্যাঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow \infty } x\cdot\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r^{2}}{\sum\limits_{r=1}^x r^{3}}$ এর মান নির্ণয় কর।
সমাধানঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r^{2}}{\sum\limits_{r=1}^x r^{3}}$
$=\lim\limits_{x\to\infty} x\cdot \dfrac{1^2+2^2+3^2+\ldots+x^2}{1^3+2^3+3^3+\ldots+x^3}$
$=\lim\limits_{x\to\infty} x\cdot \dfrac{\dfrac{x(x+1)(2x+1)}{6}}{\dfrac{x^2(x+1)^2}{4}}$
$=\lim\limits_{x\rightarrow a^{x\cdot }}\dfrac{2\left( 2x+1\right) }{3x\left( x+1\right) }$
$=\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\dfrac{2\left( 2x+1\right) }{3\left( x+1\right) }$
$=\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\dfrac{2x\left( 2+\dfrac{1}{x}\right) }{3x\left( 1+\dfrac{1}{x}\right) }$
$=\lim\limits_{x\rightarrow \infty }\dfrac{2\left( 2+\dfrac{1}{x}\right) }{3\left( 1+\dfrac{1}{x}\right) }$
$=\dfrac{2\left( 2+0\right) }{3\left( 1+0\right) }$
$=\dfrac{4}{3}$
অনুরূপভাবে সমাধান করঃ
১.$\lim\limits _{x\rightarrow \infty } \dfrac{1}{x}\cdot\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r^{3}}{\sum\limits_{r=1}^x r^{2}}$ এর মান নির্ণয় কর।
২.$\lim\limits _{x\rightarrow \infty } x^2\cdot\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r}{\sum\limits_{r=1}^x r^{3}}$ এর মান নির্ণয় কর।
৩.$\lim\limits _{x\rightarrow \infty } x\cdot\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r}{\sum\limits_{r=1}^x r^{2}}$ এর মান নির্ণয় কর।
৪.$\lim\limits _{x\rightarrow 0} x\cdot\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r^{2}}{\sum\limits_{r=1}^x r^{3}}$ এর মান নির্ণয় কর।
৫.$\lim\limits _{x\rightarrow \infty }\dfrac{\sum \limits_{r=1}^x r^{2}}{\sum\limits_{r=1}^x r^{3}}$ এর মান নির্ণয় কর।
প্রমাণ কর যেঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{x^{n}-a^{n}}{x-a}=na^{n-1}$
প্রমাণঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{x^{n}-a^{n}}{x-a}$
$=\lim \limits_{x\rightarrow a}\dfrac{\left( x-a\right) \left( x^{n-1}+ax^{n-2}+\ldots \ldots +a^{n-1} \right) }{x-a}$
$=\lim \limits_{x\rightarrow a} \left( x^{n-1}+ax^{n-2}+\ldots \ldots +a^{n-1} \right)$
$=a^{n-1}+a\cdot a^{n-2}+\ldots \ldots +a^{n-1}$
$=na^{n-1}$
$\fbox{$\therefore \lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{x^{n}-a^{n}}{x-a}=na^{n-1}$}$ [সূত্র]
বিকল্প প্রমাণঃ
$\lim\limits _{h\rightarrow 0}\dfrac{\left( a+h\right) ^{n}-a^{n}}{a+h-a}$
$=\lim\limits_{h\rightarrow 0}\dfrac{a^{n}+na^{n-1}h+\dfrac{n\left( n-1\right) }{2!}a^{n-2}h^{2}+\ldots +h^{n}-a^{n}}{h}$
$=\lim\limits_{h\rightarrow 0}\dfrac{na^{n-1}h+\dfrac{n\left( n-1\right) }{2!}a^{n-2}h^{2}+\ldots +h^{n}}{h}$
$=\lim\limits_{h\rightarrow 0}\dfrac{h\left\{na^{n-1}+\dfrac{n\left( n-1\right) }{2!}a^{n-2}h+\ldots +h^{n-1}\right\}}{h}$
$=\lim\limits_{h\rightarrow 0}\left\{na^{n-1}+\dfrac{n\left( n-1\right) }{2!}a^{n-2}h+\ldots +h^{n-1}\right\}$
$=na^{n-1}$
সূত্রটির সাহায্যে মান নির্ণয় করঃ
$\lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{\sqrt[3] {x}^{7}-\sqrt[3] {a}^{7}}{\sqrt[3] {x}-\sqrt[3] {a}}$
সমাধানঃ
আমরাজানি,
$\lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{x^{n}-a^{n}}{x-a}=na^{n-1}$
$\therefore \lim\limits _{x\rightarrow a}\dfrac{\sqrt[3] {x}^{7}-\sqrt[3] {a}^{7}}{\sqrt[3] {x}-\sqrt[3] {a}}=7\sqrt[3]{a}^{7-1}$
$=7\sqrt[3]{a}^{6}$
$=7\left(a^{\tfrac{1}{3}}\right)^{6}$
$=7a^2$
অনুরূপভাবে সমাধান করঃ
১.$\lim\limits_{ x\rightarrow a}\dfrac{\sqrt{x}^{9}-\sqrt{a}^{9}}{\sqrt{x}-\sqrt{a}}$
২.$\lim\limits _{x\rightarrow 5}\dfrac{\sqrt[4] {x}^{5}-\sqrt[4] {5}^{5}}{\sqrt[4] {x}-\sqrt[4] {5}}$
Enter Comment
comment url